Durga Puja 2024: एलो रे दुग्गा एलो रे…! कोलकात्याचा सांस्कृतिक ठेवा दुर्गापूजा, कशी असते साजरा करण्याची पद्धत

दुर्गापुजेच्या निमित्ताने कोलकाता नगरीला अक्षरशः नववधूप्रमाणे सजवलं जातं. बंगालमध्ये दुर्गापूजा म्हणजे आनंदाला उधाण, धमाल, मस्ती आणि त्याचबरोबर देवीची आराधना, पूजा… इथल्या लोकांची अशी धारणा आहे की नवीन लग्न झालेली कन्या जेव्हा माहेरी येते तेव्हा तिला आनंदी प्रसन्न ठेवण्यासाठी सगळं कुटुंब एकत्र येतं. त्याचप्रमाणे दुर्गामाता नवरात्रात आपल्या घरी येते म्हणजे तिच्या माहेरी येते, तेव्हा सारेजण एकजुटीने दुर्गामातेच्या सेवेसाठी एकत्र येतात. स्त्रीमधील दुर्गा रूपाच्या अनुभूतीचा सोहळा आणि दुर्गेमधील शक्तीची पूजा करण्याचा हा सोहळा. नवरात्र म्हणजे देवी दुर्गा आणि महिषासुर राक्षस यांच्यात झालेल्या युद्धाचं प्रतिक आहे. वाईटाने चांगल्यावर मिळविलेला हा विजय आहे.

दुर्गापूजा हा कोलकातामधील प्रमुख उत्सव असून त्याती खास रितीरिवाज तसेच परंपरा जपल्या जातात. नवरात्र सुरु होण्याच्या एक आठवडा आधी दुर्गा मातेची मूर्ती तयार करून रंगवली जाते पण मातेच्या डोळ्यांना रंग दिला जात नाही. महालयाच्या दिवशी दुर्गामातेची विधीवत पूजा करून तिला पृथ्वीवर येण्याचे आमंत्रण दिले जाते. त्याच दिवशी शुभ मुहुर्तावर मूर्तीवर डोळे साकारले जातात. या शुभ विधीला चोखूदान असे म्हणतात. याचा अर्थ आहे नेत्रदान. असा समज आहे की देवी याच दिवशी धर्तीवर प्रवेश करते. कोलकातामध्ये उत्तरेला कुमारतुली नावाचा भाग आहे. ती कुंभारांची वस्ती असून सगळ्या ठिकाणी दुर्गामातेच्या मूर्ती साकारल्या जातात. त्यामुळे चोखुदान विधीच्या दिवशी सगळ्यांची लगबग पहायला मिळेत.

नवरात्रीचा सहावा दिवस म्हणजे कोलकात्यातील दुर्गा पूजेचा पहिला दिवस, सुंदर सजवलेल्या देवीच्या मूर्ती घरी तसेच सार्वजनिक मंडपात आणली जाते. मूर्तीला फुले, वस्त्र, दागिने आणि सिंदुर याने सजवले जाते. देवीसमोर विविध प्रकारच्या मिठाई ठेवल्या जातात. दुर्गा देवीला पार्वती मातेचा अवतार मानला जातो आणि देवी जेव्हा माहेरी येते तेव्हा आपल्या कुटुंबासह येते. त्यामुळे तुम्ही पाहिले असेल की, दुर्गादेवीसोबत भगवान शिव, गणपती आणि कार्तिकेय असतात.

आता दुर्गामातेची मूर्ती घरी आणल्यानंतर तिची प्राणप्रतिष्ठा करायला हवी. प्राणप्रतिष्ठा म्हणजे खास विधी करून मूर्तीमध्ये देवत्व स्थापीत करणे. सप्तमीच्या दिवशी हा सोहळा केला जातो त्याला “कोलाबोखीरास” किंवा “कोला बौ” असे म्हणतात. नवरात्रीच्या सातव्या दिवशी पहाटेपासून विधी सुरु होतात. केळीच्या झाडाला नदीवर नेले जाते, स्नान घालून, लाल किनार असणारी साडी नेसवली जाते. खास मिरवणूक काढून विधीवत ते सजवलेले केळीचे झाड पंडाल किंवा घरात आणले जाते आणि देवीच्या बाजूला उभे करून ठेवले जाते. यानंतर देवीची पूजा, विधी तसेच सांस्कृतिक आणि पारंपरिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.

कुमारीपुजा ही प्रथा बंगालमध्ये अत्यंत महत्वाची मानली जाते. प्रत्येक घरातून कुमारीकांची नऊ दिवस पूजा केली जाते. या प्रथेला सुरुवात स्वामी विवेकानंदांच्या बेलूर मठात झाली असंही म्हणतात. दुर्गा देवीचे रौद्र रूप आणि सौम्य रूप आहे. ही दोन्ही रूपं बंगालमधील दुर्गापूजेत पहायला मिळतात. म्हणून दुर्गेला काली माता किंवा कालिका माता असं संबोधलं जातं.

अष्टमीच्या दिवशी देवींनी महागौरीचे रूप घेतल्यामुळे तिची महागौरी रूपात पूजा केली जाते. यानंतर नवमीला चंडी पूजा असते. देवीने चामुंडाचे रूप घेतल्याने चंडी पूजा असं म्हणतात. या दिवशी देवीला विशेष ‘नीट भोग’ चढवला जातो. यात भात, वरण, भाजी, चटणी आणि पायस या गोड पदार्थाचा समावेश असतो. तसेच सामिष भोजन देखील मातेला अर्पण केले जाते.

नवरात्रात दररोज ढोल वादन केलं जातं. स्त्रिया वैशिष्ट्यपूर्ण असा “उलु” ध्वनीचा उच्चार करतात, जो अत्यंत शुभ मानला जातो. विजयादशमीच्या दिवशी देवीला मध-दुधाचा भोग असतो, त्याला “चरणमिर्ती” असे म्हणतात. याच दिवशी स्त्रिया ‘सिंदुर उत्सव’ साजरा करतात. सुवासिनी महिला सिंदूराने होळी खेळतात असेही म्हटले जाते. आता माहेरी राहिल्यानंतर माता दुर्गा पतीच्या घरी कैलासावर जाणार असते. तेव्हा तिच्या डोक्याला सिंदूर लावला जातो. याला “कनक अंजली” म्हणतात. त्यानंतर सुरुवात होते उत्तर पूजेची, उत्तर दिशेला कलश ठेवून त्यात फुले ठेवली जातात. त्यानंतर मातेची प्रतिमा विसर्जनासाठी बाहेर काढली जाते. दुर्गा माता कैलास पर्वतानर निघाली आहे तिला वाटेत भूक तहान लागू नये म्हणून तिच्यासोबत खाण्या-पिण्याचे पदार्थ दिले जातात. त्याची एक पोटली तयार केली जाते, तसेच मातेसोबत श्रृंगाराच्या वस्तूही दिल्याही जातात. या प्रथेला “बोरन” असे म्हणतात. आनंद, उत्साह आणि नवचैतन्य देणारा हा कोलकातामधील दुर्गापूजेचा सोहळा एकदा याची देही याची डोळा अनुभवायला हवा.