पुणे : भारताच्या गगनयान मोहिमेसाठी निवड झालेल्या ग्रुप कॅप्टन शुभांशु शुक्ला आणि ग्रुप कॅप्टन प्रशांत नायर यांची आंतरराष्ट्रीय अवकाश स्थानकावर (आयएसएस) जाणाऱ्या ‘ॲक्सिऑम ४’ या आंतरराष्ट्रीय अवकाश मोहिमेसाठी अधिकृत निवड झाली आहे. या मोहिमेत शुक्ला यांच्याकडे कॅप्टनची जबाबदारी असून, नायर हे राखीव कॅप्टन म्हणून मोहिमेत सहभागी असतील. विंग कमांडर राकेश शर्मा यांच्यानंतर तब्बल चार दशकांनी भारताचे नागरिकत्व असणारी व्यक्ती शुक्ला यांच्या रूपाने अवकाशात झेपावणार आहे. या दोघांनाही ‘गगनयात्री’ असे संबोधण्यात आले आहे.

भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेतर्फे (इस्रो) शुक्रवारी याबाबत अधिकृत निवेदन प्रसिद्ध करण्यात आले. इस्रोने दिलेल्या माहितीनुसार, गेल्या वर्षी जूनमध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या अमेरिका दौऱ्यादरम्यान इस्रो आणि अमेरिकी अवकाश संशोधन संस्थेच्या (नासा) संयुक्त अवकाश मोहिमेची घोषणा करण्यात आली होती. त्याला अनुसरून नासाशी व्यवसायिकरित्या संलग्न असलेल्या ॲक्सिऑम स्पेस या कंपनीसोबत इस्रोच्या ह्युमन स्पेस फ्लाइट सेंटरने (एचएसएफसी) ‘ॲक्सिऑम ४’ या मोहिमेसाठी अवकाश प्रवासाचा करार केला.

भारताच्या ‘नॅशनल मिशन असाइनमेंट बोर्डा’ने या मोहिमेसाठी ग्रुप कॅप्टन शुक्ला यांची प्रमुख कॅप्टन म्हणून निवड केली असून, राखीव कॅप्टन म्हणून ग्रुप कॅप्टन नायर यांचा सहभाग असेल. आयएसएसमध्ये सहभागी असलेल्या देशांच्या मल्टीलॅटरल क्रू ऑपरेशन्स पॅनलकडून अधिकृत मान्यता मिळाल्यानंतर भारतीय गगनयात्री मोहिमेत सहभागी होऊ शकतील.

India’s Mars Moon Station: मंगळ आणि चंद्रासारखी आहे भारतातील ‘हि’ जागा; शास्त्रज्ञ करताय येथे संशोधन, जाणून घ्या सविस्तर
या मोहिमेत शुक्ला यांच्यासोबत अमेरिकेच्या पेगी व्हिट्सन या कमांडर म्हणून जबाबदारी सांभाळतील. पोलंडचे स्लॅवोझ ऊझान्स्की आणि हंगेरीचे टिबोर कापू यांचा मिशन स्पेशालिस्ट म्हणून सहभाग असेल. चौघा अंतराळवीरांचे प्रशिक्षण येत्या ५ ऑगस्टपासून अमेरिकेत सुरू होणार असून, त्यांना नासा, स्पेस एक्स आणि ॲक्सिऑम स्पेसच्या विविध केंद्रांवर अवकाशयान, मोहिमेशी संबंधित यंत्रणा आणि आयएसएसवर करण्यात येणाऱ्या प्रयोगांचे प्रशिक्षण देण्यात येईल.
India’s First Phone Call: 29 वर्षांपूर्वी ‘या’ व्यक्तीने केला होता भारतात पहिला फोन; जाणून घ्या त्याने कोणाचा नंबर केला होता डायल
अशी असेल ‘अक्सिऑम ४’ मोहीम

‘ॲक्सिऑम ४’ ही मोहीम चालू वर्षाअखेरपासून ते २०२५मध्ये राबवण्यात येऊ शकते. स्पेस एक्स कंपनीच्या फाल्कन नऊ रॉकेटच्या साह्याने क्रू ड्रॅगन अवकाशयानामार्फत ही मोहीम पार पडेल. या मोहिमेतून भारतीय गगनयात्रींना गगनयान मोहिमेआधीच अवकाश प्रवासाचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळेल. १४ दिवसांच्या मोहिमेत अंतराळवीर सूक्ष्म गुरुत्वाकर्षणात विविध वैज्ञानिक प्रयोग करणार असून, तंत्रज्ञानांची तपासणी आणि अवकाश तंत्रज्ञानाचा सर्वसामान्यांमध्ये प्रसारही करतील.

वॉशिंग्टन : अमेरिकन अंतराळ संशोधन संस्था ‘नासा’च्या व बोईंग या खाजगी संस्थेच्या संयुक्त अंतराळ मोहिमेअंतर्गत अंतराळात गेलेल्या भारतीय वंशाच्या सुनिता विल्यम्स आणि बॅरी विलमोर हे अंतराळ यानातील काही तांत्रिक गडबडीमूळे आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर(ISS) अडकून आहेत. त्यांच्या मोहिमेनंतर परत जमिनीवर आणणाऱ्या यानात केवळ २७ दिवस पुरेल इतकेच इंधन शिल्लक राहिल्याने याबाबत चिंता व्यक्त केली जात आहे.

अमेरिकन अंतराळ संस्था नासाच्या व बोईंग स्टारलायनर यांच्या पहिल्या संयुक्त खाजगी संस्थेच्या अंतराळ मोहिमेअंतर्गत सुनिता विल्यम्स आणि बॅरी विलमोर या दोन अनुभवी अंतराळवीरांची निवड करण्यात आली होती. ५ जून रोजी हे दोघे अंतराळवीर बोईंग स्टारलायनर या अंतराळयानात स्वार झाले. अमेरिकेच्या केप केनेवराल येथील जॉन एफ केनेडी अंतराळस्थानकाहून या यानाने उड्डाण केले. पृथ्वीची कक्षा पार करत ते यशस्वीपणे अंतराळात दाखल झाले. मोहिमेच्या सुरुवातीला देखील या अंतराळयानात अनेक वेळा तांत्रिक समस्या निर्माण झाल्याने त्याचे प्रक्षेपण हे पुढे ढकलण्यात आले होते.

अंतराळयानात हेलियमची गळती

७ जून रोजी दोघेही अंतराळवीर सुरक्षितपणे आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात दाखल झाले. मोहिम झाल्यानंतर त्यांचे त्याच यानाने परत पृथ्वीवर परतणे नियोजित होते, परंतु बोईंगच्या अंतराळयानात आढळलेल्या तांत्रिक दोषांमूळे त्यांची परत येण्याची तारीख आतापर्यंत चार वेळा पुढे ढकलण्यात आली आहे. अंतराळयानातील हेलियमच्या गळतीमूळे त्यांच्या पृथ्वीवर परतण्याची मोहीम पुढे ढकलली जात असल्याचे नासा आणि बोईंगकडून सांगण्यात आले आहे. पूर्वनियोजित मोहिमेनुसार त्यांचे १३ जून रोजी पृथ्वीवर परतणे अपेक्षित होते. परंतु दोन आठवडे झाले तरी ते अध्याप अंतराळस्थानकातच आहेत. मोहिम पुढे ढकलण्यासाठी यानात पाच ठिकाणी आढळलेली हेलियमची गळती कारणीभूत आहे. हेलियम हे यानातील रिएक्शन कंट्रोल सिस्टीम थ्रस्टर्सना ज्वलनासाठी मदत करते.
Julian Assange : ऑस्ट्रेलियन पत्रकार ज्युलियन असांजची तुरुंगातून सुटका, अमेरिकेसोबत केला ‘हा’ करार

अंतराळवीर अडकले नाहीत – नासा

बोईंग आणि नासाचे इंजिनियर अंतराळयानातील वायूगळती रोखून अंतराळविरांना सुरक्षितपणे पृथ्वीवर उतरविण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. नासाने सांगितल्याप्रमाणे हे यान अंतराळ स्थानकाशी जोडल्यानंतर व्यवस्थित काम करत होते. पुढे त्यांनी सांगितले की, सुनिता आणि विलमोर हे गरज पडल्यास अंतराळ यानात येवून स्वतःला अंतराळ स्थानकाशी वेगळे करुन पृथ्वीवर येण्यास सक्षम आहेत.त्यामूळे ते ‘अडकले’ आहेत असे म्हणणे संयुक्तिक होणार नाही. त्यांना फक्त यानातील तांत्रिक दोष दुरुस्त होइपर्यंत अंतराळ स्थानकावर रहावे लागत आहे, असे सांगत यानातील दोष शोधण्यासाठी व त्याच्या दुरुस्तीसाठी मोहिमेतील तांत्रिक विशेषज्ञ यानाच्या माहितीवर काम करत असल्याचे नासाने सांगितले.

कोण आहेत सुनिता विल्यम्स ?

सुनिता विल्यम्स या भारतीय वंशाच्या महिला अंतराळवीर आहेत. १९८७ मध्ये त्या अमेरिकन नौदलामध्ये दाखल झाल्या. पुढे त्यांनी नासाच्या अनेक अंतराळ मोहिमांमध्ये सहभाग घेतला. अंतराळात सर्वाधिक स्पेसवॉक करणाऱ्या त्या पहिल्या महिला अंतराळवीर आहेत. त्यांनी आतापर्यंत ७ स्पेसवॉक केले आहेत. अंतराळात ५० तास आणि ४० मिनिटे इतका मोठा स्पेसवॉक करण्याचा विक्रमही त्यांच्या नावे आहे. ५८ वर्षीय विल्यम्स या ३२२ दिवस अंतराळात राहिलेल्या पहिल्या महिला आहेत. २००६ आणि २०१२ नंतरची ही त्यांची तिसरी अवकाश मोहीम आहे.

NASA Study : नासाने अलीकडेच एप्रिलमध्ये आयोजित केलेल्या पाचव्या द्वैवार्षिक प्लॅनेटरी डिफेन्स इंटरएजन्सी टॅब्लेटॉप परिषदेत, एका अवकाशातील दुर्घटनेबद्दल भाष्य केले आहे. येत्या काळात पृथ्वीवर एक लघुग्रह धडकण्याची ७२% शक्यता नासाने वर्तवले. पृथ्वीचे आकाशगंगेतील भविष्य आणि आगामी काळातील पृथ्वीवरील काही संकट याचा अभ्यास करण्याच्या दृष्टीने विविध यूएस सरकारी एजन्सी आणि आंतरराष्ट्रीय स्पेस एजन्सीकडून परिषद घेण्यात आली होती. सुमारे १०० लोक कार्यक्रमात सहभागी झाले होते. २० जून रोजी लॉरेल, मेरीलँड येथील जॉन्स हॉपकिन्स अप्लाइड फिजिक्स लॅबोरेटरी (एपीएल) येथे कार्यक्रमाचे नियोजन करण्यात आले होते.

टेबलटॉप परिषदेत पृथ्वीवरील संभाव्य धोके आणि अंतराळांतील विविध बाबीवर चर्चा करण्यात आली. मानवी जीवनाच्या दृष्टीने महत्त्वपुर्ण आगामी अंतराळ मोहिमेची तयारी, जागतिक पातळीवरील समन्वय, आणि पृथ्वीला असणारा एखादा लघुग्रहपासूनचा भविष्यकाळातील धोका त्यासाठी लागणारे आपत्ती व्यवस्थापन . याबाबीवर चर्चा झाल्याचे समजते यासह नजीकच्या दशकात कोणत्याही लघुग्रह पासून पृथ्वीला धोका नाही असा सुद्धा अभ्यास मांडण्यात आला..

नासाचे ग्रह संरक्षण अधिकारी एमेरिटस लिंडली जॉन्सन म्हणाले, ” या विशेष परिषदेच्या अभ्यासामुळे आम्हाला आव्हानात्मक परिस्थितींचा विचार करता आला.” “एखाद्या मोठ्या लघुग्रहाचा संभाव्यत: धोका समजून आपण त्यातून मार्ग काढू शकतो” नैसर्गिक आपत्ती ओळखणे याचे ज्ञान मानवजातीकडे वर्षानुवर्षे पासून आहे इतकेच नव्हे तर नैसर्गिक आपत्ती रोखण्याचे तंत्रज्ञान सुद्धा आहे.”
अंतराळवीर सुनीता विल्यम्स अडकल्या पृथ्वीच्या 400 किमी वर; पुनरागमन लांबणीवर

याच परिषदेत अभ्यास करताना शास्त्रज्ञांनी एका पृथ्वीजवळील लघुग्रहाचा उल्लेख केला आहे. साधारण पुढील १४ वर्षात हा लघुग्रह पृथ्वीवर येवून आदळेल. हा लघुग्रह पृथ्वीला धडक देण्याची ७२ टक्के शक्यता वर्तवण्यात आली आहे. १२ जुलै २०३८ मध्ये २ वाजून ३८ मिनिटांनी हा लघुग्रह पृथ्वीवर आदळेल असा ७२ टक्के अंदाज शास्त्रज्ञांना आहे.
24 वर्षांपासून पृथ्वी फिरतेय हळू; शास्त्रज्ञ म्हणतात घड्याळात होणार ‘हे’ बदल

NASA कडे एक डॅशबोर्ड समाविष्ट आहे जो पृथ्वीजवळील लघुग्रह आणि धूमकेतू बाबत माहिती पुरवत असतो. विशेषत: ७.५ दशलक्ष किलोमीटरच्या आत असलेल्या काही लघुग्रहांची माहिती जमा करुन पृथ्वीवर हा लघुग्रह धडकण्याची शक्यता आहे का? किती तारखेला पृथ्वीनजीक असेल, लघुग्रहाचे वजन त्याचा आकार आणि पृथ्वीपासूनचे अंतर याचा डेटा नासाला देत असतो. नासाने पृथ्वीच्या आजूबाजूच्या जवळपास ३०,००० लघुग्रहांची यादी केली आहे, त्यापैकी ८५० पेक्षा जास्त एक किलोमीटरपेक्षा जास्त रुंद आहेत. या लघुग्रहामुळे पुढील १०० वर्षांसाठी पृथ्वीला धोका नाही.

NASA च्या DART (डबल एस्टेरॉइड रीडायरेक्शन टेस्ट) मिशनमुळे, पृथ्वीचा लघुग्रहांच्या धडकेपासून बचाव करता येणार आहे. याव्यतिरिक्त, NASA NEO सर्वेयर, एक इन्फ्रारेड स्पेस टेलिस्कोप विकसित करत आहे, ज्याचा उद्देश पृथ्वीच्या जवळील संभाव्य धोकादायक वस्तूंना ओळखणे आणि धोका निर्माण होण्याआधी त्यांचा अभ्यास करणे असेल NEO सर्वेअर जून २०२८ मध्ये लॉन्च होणार आहे. DART मिशन आणि NEO सर्वेयरमुळे पृथ्वीवरील धोका टाळता येणार आहे.

नवी दिल्ली : भारताची इस्रो ही अंतराळ संस्था आपल्या सर्वात महत्वाच्या मिशन ‘गगनयान’ च्या तयारीत व्यस्त आहे. आता या मोहिमेत जगातील सर्वात मोठी अमेरिकन स्पेस एजन्सी नासा ही देखील भारताला मदत करणार असल्याची बातमी समोर आली आहे. नासाचे प्रमुख बिल नेल्सन यांनी स्वतः याला दुजोरा दिला असून अमेरिकेची अंतराळ संस्था भारतासोबत सहकार्य वाढवणार असल्याचे नासाचे प्रशासक नेल्सन यांनी म्हटले आहे.

अजित डोवाल यांनी केली चर्चा

भारताचे राष्ट्रीय सुरक्षा सल्लागार अजित डोवाल यांनी मंगळवारी त्यांचे अमेरिकन समकक्ष जेक सुलिव्हन यांच्याशी या विषयावर चर्चा केली. डोवाल म्हणाले की, ”भारत आणि अमेरिकेने त्यांच्या मोठ्या धोरणात्मक हिताचा भाग म्हणून महत्त्वपूर्ण तंत्रज्ञानाच्या विकासात आघाडीवर असले पाहिजे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता, सेमीकंडक्टर, प्रगत दूरसंचार आणि संरक्षण क्षेत्रातील भारत-अमेरिकेतील सहकार्य अधिक दृढ करण्यासाठी प्रयत्न करावे.”

उदयोन्मुख तंत्रज्ञानावर दोन्ही देशांचा पुढाकार

नासाचे प्रमुख बिल नेल्सन यांनी आपली प्रतिक्रिया दिली आहे ते म्हणाले की, “माझ्या गेल्या वर्षीच्या भारत भेटीनंतर, नासा मानवतेच्या फायद्यासाठी उदयोन्मुख तंत्रज्ञानाबाबत अमेरिका आणि भारत पुढाकार घेत आहेत. आम्ही एकत्रितपणे आमच्या देशांचे अंतराळातील सहकार्य वाढवू, ज्यामध्ये आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर इस्रोच्या अंतराळवीरांसोबत संयुक्तरित्या काम करू. भारत व अमेरिका हे दोन्ही देश भविष्यातील मानवी अंतराळ उड्डाणांना समर्थन देतील आणि पृथ्वीवरील जीवन सुधारतील.”
Heat Wave: उष्णता करोनाचाही रेकॉर्ड मोडणार? स्मशानाबाहेर वेटिंग, एकाच दिवसात १४२ मृतदेहांवर अंत्यसंस्कार

गगनयान मिशन काय आहे ?

गगनयान या मिशनवर इस्रोचे काम दीर्घकाळापासून सुरू आहे. गगनयानचे लक्ष्य पृथ्वीपासून 400 किलोमीटर उंचीवर पोहोचण्याचे आहे. 2024 पर्यंत 5 ते 7 दिवसांसाठी तीन सदस्यीय क्रू अवकाशात पाठवणे हा या मिशनचा मुख्य उद्देश आहे. गगनयान मोहिमेसाठी अंतराळवीरांची निवड करण्याचे काम भारतीय हवाई दलाला देण्यात आले होते. चांद्रयान-3 आणि आदित्य एल-1 मोहिमेनंतर इस्रोची ही गगनयान मोहीम भारतासाठी खास असणार आहे.

वॉशिंग्टन डी. सी. : ‘नासा’ या अमेरिकेच्या अंतराळ संस्थेत कार्यरत असणाऱ्या भारतीय वंशाच्या अंतराळवीर सुनीता विल्यम्स यांनी दुसऱ्यांदा अंतराळात भरारी घेतली आहे. सुनीता विल्यम्स यांच्यासह त्यांचे सहकारी बुच विल्मोर यांनी आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकात (ISS)बोइंगचे स्टारलाइनर अंतराळयान यशस्वीपणे पोहोचले आहे. परंतु यशानंतर सुनीता विल्यम्स आणि त्यांच्या सोबत असणाऱ्या आठ सहकाऱ्यांसामोर एक नवीन समस्या निर्माण झाली आहे.

आयएसएसमध्ये आढळला धोकादायक जिवाणू

आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकामध्ये (ISS)शास्त्रज्ञांना एन्टरोबॅक्टर बुगांडेन्सिस नावाचा जीवाणू सापडला आहे, त्याचबरोबर तो आयएसएसच्या बंद वातावरणात राहून अधिक प्रभावी झाला असल्याचं सांगण्यात आले आहे. हा एक बहु-औषध प्रतिरोधक जिवाणू आहे, तर त्याची सुपरबग म्हणून ओळख आहे. हा जीवाणू मानवाच्या श्वसन प्रणालीला संक्रमित करतो. त्यामुळे आता नासाची चिंता वाढली असून सुनीता विल्यम्स यांच्यासह इतर सहकाऱ्यांच्या जीवाला धोका निर्माण झाला आहे.

आयएसएस समोर जिवाणूचे मोठे आव्हान

आयएसएसमध्ये आढळून आलेल्या जीवणूचे नासासमोर एक मोठे आव्हान उभे राहिले आहे. या जिवाणू्ंवर औषधांचा परिणाम होत नाही. त्याचबरोबर हे जीवाणू पृथ्वीवर आढळणाऱ्या जीवाणूंपेक्षा पूर्णपणे वेगळे आहेत.
युरोपीय महासंघाच्या संसदेत उजव्या पक्षांची सरशी; फ्रान्सचे अध्यक्ष इमॅन्सुएल मॅक्रॉन यांचाही निवडणुकीत दारुण पराभव

आयएसएस मधील जीवन सोपे नाही

दरम्यान, या जिवाणू बद्दल कॅलिफोर्नियातील नासाच्या जेट प्रोपल्शन लॅबोरेटरीच्या अध्यक्षा डॉ.कस्तुरी व्यंकटेश्वर यांनी अधिकची माहिती दिली आहे. त्या म्हणाल्या की, ”शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, आयएसएस मधील अंतराळवीरांचे जीवन सोपे नसते. त्यांना आरोग्याशी संबंधित अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागते, ज्यामुळे त्यांची प्रतिकारशक्ती पृथ्वीच्या तुलनेत कमी होते. त्यामुळे तिथे आढळून आलेला विषाणू हा त्यांच्या जीवाला धोका निर्माण करू शकतो”.

दरम्यान, सुनीता विल्यम्स आणि त्यांचे सहकारी ६ जून रोजी नवीन बोईंग स्टारलाइनर अंतराळयानाने आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर(ISS)पोहोचले. सुनीता विल्यम्स आणि विल्मोर हे त्या स्थानकावर राहणाऱ्या सात लोकांसोबत एक आठवडा घालवतील. यावेळी ते अवकाशात विविध प्रकारचे वैज्ञानिक प्रयोग करणार आहेत.