Emergency: या 8 लोकांनी इंदिराजींसोबत रचला होता आणीबाणी लादण्याचा कट, आणीबाणीची रात्री नेमकं काय घडल जाणून घ्या

Indian Emergency 1975, नवी दिल्ली: 25 जून 1975 च्या मध्यरात्रीच्या सुमारे 4 तास आधी तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी त्यांच्या कार्यालयात जोरजोरात येरझऱ्या घालत होत्या. त्यांच्यासोबत पश्चिम बंगालचे तत्कालीन मुख्यमंत्री सिद्धार्थ शंकर रे होते, जे त्यांचे विश्वासू आणि कार्यालयात सर्वात विश्वासू मानले जात होते. देशात आणीबाणी कशी लागू केली जाईल आणि ती लागू करताना कोणत्या गोष्टी केल्या जातील, कोणत्या लोकांना अटक केली जाईल आणि प्रेसवर सेन्सॉरशिप कशी लादली जाईल याबद्दल संपूर्ण तपशील तयार केला जात होता. रिसर्च अँड ॲनालिसिस विंगचे अधिकारी अर्थात RAW अधिकारी जे परदेशी गुप्तचर मोहिमे चालवतात, ते सर्व जण कोणाला अटक करायची आणि कोणाला नाही याची यादी तयार करण्यात व्यस्त होते. ही यादी इंदिरा गांधींना दाखवली होती. आणीबाणीचा मसुदा तयार झाल्यावर इंदिरा गांधींनी सिद्धार्थ शंकर रे यांना राष्ट्रपती भवनात जाण्यास सांगितले.

आणीबाणीच्या लागू करणार याची झलक दिसली 5 दिवसांपूर्वी

प्रसिद्ध पत्रकार कुलदीप नय्यर, ज्यांना आणीबाणीच्या काळात तुरुंगात टाकण्यात आले होते, त्यांनी पुस्तक लिहिले – इमर्जन्सी रीटोल्ड, ज्याची हिंदी आवृत्ती प्रसिद्ध झाली. – आणीबाणीची इनसाइड स्टोरी. त्यात त्यांनी लिहिले आहे की, 20 जून रोजी इंदिरा गांधींनी एक रॅली काढली होती, ज्यामध्ये त्यांनी सांगितले होते की, त्या कोणत्याही पदावर असोत, शेवटच्या श्वासापर्यंत जनतेची सेवा करत राहीन. सेवा ही आपल्या घराण्याची परंपरा असल्याचे त्या म्हणाल्या होत्या. इंदिराजींनी पहिल्यांदाच जाहीर सभेत त्यांच्या कुटुंबाविषयी चर्चा केली. त्या मंचावर त्यांचे कुटुंब देखील उपस्थित होते – संजय, राजीव आणि त्यांची इटालियन पत्नी सोनिया. ते म्हणाले की, बड्या शक्ती मला सत्तेतून काढून टाकण्यासाठीच झुकत नाहीत तर माझे जीवन संपवू इच्छित आहेत. आपला हेतू पूर्ण करण्यासाठी त्यांनी मोठे जाळे पसरवले आहे.

इंदिराजींच्या विश्वासपात्राने आणीबाणीची कल्पना सुचवली

इंदिराजींचे जवळचे विश्वासू आणि बालपणीचे मित्र सिद्धार्थ शंकर रे यांना तत्कालीन कलकत्त्याहून बोलावण्यात आले होते. 24 जून रोजी झालेल्या संभाषणात सिद्धार्थ शंकर रे यांनी इंदिराजींना देशात आणीबाणी लागू करण्याचा सल्ला दिला. संसदेच्या ग्रंथालयातून राज्यघटनेची प्रत आणण्यासाठी पंतप्रधान निवासस्थानातून कुणाला तात्काळ पाठवण्यात आले. पंतप्रधानांच्या सचिवालयाने आधीच आणीबाणी लागू करण्यासाठी नोट तयार केली होती. आणीबाणीच्या अधिकारांतर्गत केंद्र कोणत्याही राज्याला सूचना देऊ शकते.

सिद्धार्थ शंकर रे आणीबाणीचा सूत्रधार होते का?

घटनेच्या कलम 14 आणि 19 किंवा सर्व मूलभूत अधिकारांना स्थगिती देऊ शकते. या अधिकारांच्या अंमलबजावणीबाबत कोणाचेही अपील स्वीकारू नये असे आदेश न्यायालयांना देता आले असते. सिद्धार्थ शंकर रे यांना आणीबाणीचे सूत्रधार म्हटले जाते. तथापि, काही लेखकांचे म्हणणे आहे की ते इंदिराजींचेच विचार होते. अखेर आता आणीबाणीचा निर्णय घेण्यात आला आहे.

सिद्धार्थ शंकर रे यांनी आणीबाणीचा मसुदा टाईप केलेला आहे

रे यांनी इंदिराजींचे सचिव पीएन धर यांना आणीबाणीच्या घोषणेची माहिती दिली. धर यांनी त्यांच्या टायपिस्टला बोलावून आणीबाणीच्या घोषणेचा प्रस्ताव लिहून घेतला. नंतर आरके धवन हे सर्व कागदपत्र घेऊन राष्ट्रपती भवनात पोहोचले. आणीबाणी लागू झाल्यानंतर तीन तासांनी इंदिराजी झोपी गेल्या, तेव्हा देशभरात अटकसत्र सुरू झाले. प्रथम जयप्रकाश नारायण आणि मोरारजी देसाई यांना ताब्यात घेण्यात आले.

इतकी गुप्तता पाळण्यात आली की कायदेमंत्र्यांनाही नाही कळवले

आणीबाणी लागू करताना गोपनीयतेची विशेष काळजी घेण्यात आली होती. ते कायदेशीर करण्यासाठी तत्कालीन कायदामंत्री एच.आर.गोखले यांनाही पाचारण करण्यात आले होते. त्यावेळीही आणीबाणी कधी लागू होणार याची तारीख त्यांना माहीत नव्हती. फक्त इंदिरा गांधी, आरके धवन, बन्सीलाल, ओम मेहता, किशन चंद आणि सिद्धार्थ शंकर रे यांनाच आणीबाणी कधी लादली जाईल हे माहीत होते. याशिवाय इंदिराजींचे पुत्र संजय गांधी आणि त्यांचे स्वीय सचिव पीएन धर यांनाही ही माहिती नंतर देण्यात आली.

इंदिराजींनी त्यांचे मंत्री आणि मुख्यमंत्र्यांशी थेट संपर्क साधला नाही

‘लीडर्स, पॉलिटिशियन्स, सिटिझन्स: फिफ्टी फिगर्स हू इन्फ्लुएंस्ड इंडियाज पॉलिटिक्स’ या पुस्तकाचे लेखक रशीद किडवाई म्हणतात की इंदिरा गांधींनी त्यांचे मंत्री, मुख्यमंत्री आणि पक्षप्रमुखांशी थेट संपर्क ठेवला नाही. त्यांना जी काही सूचना द्यायची होती किंवा त्यांना चांगली किंवा वाईट बातमी सांगायची होती, ती आरके धवनच्या माध्यमातून पोहचवली जायची. त्याचा उद्देश असा होता की जर काही ठीक झाले नाही तर त्याची जबाबदारी धवनलाच घ्यावी लागेल.

ज्योती बसू यांनी घराच्या खिडक्यांना लोखंडी सळ्या लावल्या होत्या

कुलदीप नय्यर त्यांच्या पुस्तकात लिहितात की, विरोधकांना त्याचे काय होणार आहे याची कल्पना नव्हती. मार्क्सवादी ज्योती बसूंना याचा ब-याच अंशी अंदाज आला होता. इंदिरा गांधींना राज्यघटना रद्द करायची होती, असे त्यांनी जाहीरपणे सांगितले. त्यांनी घराच्या खिडक्यांना लोखंडी सळ्या लावल्या होत्या.

विरोधकांना काय होणार याची कल्पना नव्हती

विरोधकांना त्याचे काय होणार याची कल्पना नव्हती. हे सर्वजण २५ जून रोजी होणाऱ्या जेपींच्या सभेच्या तयारीत व्यस्त होते. या रॅलीत सत्तेला चिकटून राहिल्याबद्दल पंतप्रधानांवर विरोधी पक्षांचे नेते हल्लाबोल करत होते. त्या हुकूमशहा झाल्या आहेत, असे काही जण म्हणू लागले. इंदिराजींना राजीनामा देण्यास भाग पाडले जावे, यासाठी 29 जून रोजी देशभरात निदर्शने करणार असल्याची घोषणा जेपींनी केली होती. त्यांनी संरक्षण दल आणि पोलिसांना इंदिरा गांधींचे ऐकू नये असे आवाहनही केले होते, या वक्तव्याला नंतर इंदिरा आणि त्यांचे पुत्र संजय गांधी यांनी देशद्रोह मानले होते.

आणीबाणी लादण्यामागे ही प्रमुख कारणे होती

ज्येष्ठ पत्रकार आणि ‘द इमर्जन्सी’ पुस्तकाच्या लेखिका कुमी कपूर म्हणतात की आणीबाणी एका रात्रीत नियोजित नव्हती. आणीबाणीची पार्श्वभूमी आधीच तयार होऊ लागली होती. महागाई, भ्रष्टाचार आणि बेरोजगारी शिगेला पोहोचल्याने देशभरातील तरुणांमध्ये कमालीची नाराजी होती. 72 वर्षीय समाजवादी-सर्वोदय नेते लोकनायक जयप्रकाश नारायण यांच्या मागे विद्यार्थी आणि तरुणांनी अहिंसक आणि शिस्तबद्ध पद्धतीने एकत्र येण्यास सुरुवात केली. काँग्रेस सरकारच्या विरोधात देशभरात निदर्शने सुरू होती. अशा परिस्थितीत 12 जून 1975 रोजी अलाहाबाद उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश जगमोहन लाल सिन्हा यांचा ऐतिहासिक निर्णय आला. इंदिरा गांधींच्या रायबरेलीतून लोकसभा निवडणुकीला समाजवादी नेते राजनारायण यांनी आव्हान दिले होते की इंदिराजींनी निवडणूक प्रचारादरम्यान चुकीच्या पद्धतींचा अवलंब केला होता. न्यायमूर्तींनी इंदिराजींची संसदीय निवडणूक बेकायदेशीर ठरवली. त्यांचे लोकसभेचे सदस्यत्व रद्द करण्याबरोबरच त्यांना सहा वर्षांसाठी निवडणूक लढविण्यासही अपात्र घोषित करण्यात आले. 24 जून रोजी सर्वोच्च न्यायालयानेही या निर्णयाला मान्यता दिली. मात्र, सर्वोच्च न्यायालयाने त्यांना पंतप्रधानपदी राहण्याची परवानगी दिली होती.

जेपी म्हणाले- सिंहासन सोडा नाहीतर जनता येईल

दुसऱ्या दिवशी 25 जून रोजी इंदिराजींनी पद सोडले नाही तर जेपीने अनिश्चित काळासाठी देशव्यापी आंदोलन पुकारले होते. दिल्लीच्या रामलीला मैदानावर जेपींनी राष्ट्रीय कवी रामधारी सिंह दिनकर यांच्या प्रसिद्ध कवितेतील ओळ म्हटली होती – ”सिंहासन खाली करो कि जनता आती है’ जेपी त्यांच्या भाषणात म्हणाले होते, माझे मित्र सांगत आहेत की मला अटक केली जाऊ शकते कारण आम्ही लष्कर आणि पोलिसांना सरकारच्या चुकीच्या आदेशांचे पालन करू नये असे आवाहन केले आहे.

आणीबाणीच्या ४ तास आधी इंदिरा राष्ट्रपती भवनात पोहोचल्या

कुलदीप नय्यर यांच्या पुस्तकानुसार, आणीबाणीच्या नियोजित अंमलबजावणीच्या चार तास आधी इंदिरा गांधी त्यांचे सहकारी सिद्धार्थ शंकर रे यांच्यासह राष्ट्रपती भवनात पोहोचल्या. तेथे सिद्धार्थने 45 मिनिटे राष्ट्रपतींना आणीबाणीचा अर्थ समजावून सांगितला. राष्ट्रपतींना आणीबाणीचे परिणाम समजायला वेळ लागला नाही. त्याचा निषेधही केला नाही. देशाच्या सर्वोच्च पदावर त्यांची नियुक्ती केल्याबद्दल ते इंदिरा गांधींचे ऋणी होते. राष्ट्रपतींनी 11:45 वाजता आणीबाणी लागू करण्याच्या घोषणेवर स्वाक्षरी केली.

तेव्हा जेपींनी हसत उत्तर दिले

कुमी कपूर यांनी त्यांच्या ‘इमर्जन्सी: अ पर्सनल हिस्ट्री’ या पुस्तकात लिहिले आहे की, अमेरिकेच्या हार्वर्ड विद्यापीठातून परतलेल्या आणि राज्यसभेत जनसंघाचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या सुब्रमण्यम स्वामी यांनी जेपींना विचारले होते की, जर इंदिराजींनी अमेरिकेसारखा मार्शल लॉ लावला तर काय होईल. तेव्हा जेपींनी हसत हसत त्यांची भीती फेटाळून लावली होती की तुम्ही अगदी अमेरिकन झाला आहात… जनता इंदिराजींच्या विरोधात बंड करेल.