Pitru Devta : पितरांचा देवता कोण? पूर्वजांना मुक्ती मिळण्यासाठी काय करायला हवे? जाणून घ्या पितृलोकातील काही रहस्यमय गोष्टी

आकाशातील आकाशगंगा आर्यमाच्या मार्गाचे निदर्शक आहे. सूर्याशी संबंधित या देवतांचा सकाळ आणि रात्र यावर अधिकार असतो. आकाशगंगेत अर्थात चंद्रमंडळात असलेल्या पूर्वजांचा अधिपती म्हणून अर्यमाची नियुक्ती केली. अर्यमा हा ऋषी कश्यप यांची पत्नी अदिती हिच्या १२ मुलांपैकी एक. अंशुमन, इंद्र, आर्यमान, त्वष्ट, धातू, पर्जन्य, पुषा, भग, मित्र, वरुण, विवस्वान आणि त्रिविक्रम (वामन) अशी या १२ पुत्रांची नावे होती. आर्यमन किंवा आर्यमा, आदितीचा तिसरा मुलगा आणि आदित्य नावाच्या सौर देवांपैकी एक, याला पूर्वजांचा देव देखील म्हटले जाते. कोणता पूर्वज कोणत्या कुळाचा आणि घराण्याचा आहे हे त्यांना माहीत आहे.

आश्विन कृष्ण प्रतिपदा ते अमावस्या पर्यंत वरचा किरण (आर्यमा) आणि किरणांसह पितृ आत्मा पृथ्वीवर व्याप्त असतो. पूर्वजांमध्ये आर्यमा श्रेष्ठ आहे. आर्यमा ही पूर्वजांचा देवता असून तो महर्षी कश्यप यांच्या पत्नी देवमाता अदितीचा मुलगा आणि इंद्रादी देवांचा भाऊ. पुराणानुसार उत्तरा-फाल्गुनी नक्षत्र हे त्यांचे निवासस्थान मानले गेले आहे. निर्जीव आणि सजीव सृष्टीमध्ये त्यांची गणना नित्य पितरांनी केली आहे. जेव्हा ते आनंदी असतात तेव्हा पितर तृप्त होतात. श्राद्धाच्या वेळी त्यांच्या नावाने जल दान केले जाते. यज्ञामध्ये मित्र (सूर्य) आणि वरुण (जल) देवांसह स्वाहाचे ‘हव्य’ आणि श्राद्धातील स्वधाचे ‘काव्य’ स्वीकारले जातात.

धार्मिक शास्त्रानुसार पितरांचे वास्तव्य चंद्राच्या वरच्या भागात मानले जाते. आत्मा मृत्यूनंतरच्या एक वर्षापासून ते शंभर वर्षांपर्यंत मृत्यू आणि पुनर्जन्माच्या मध्यवर्ती अवस्थेत राहतात. न्याय करणाऱ्या समितीचे सदस्य म्हणून पूर्वज जगातील सर्वोत्तम मानले जातात. त्यांना अन्नदान केल्याने आत्मा तृप्त होतो. अग्नीला दान केलेले अन्न सूक्ष्म शरीर आणि मन तृप्त करते. या अग्निहोत्राने आकाशातील सर्व पक्षीही तृप्त होतात. पक्ष्यांच्या जगाला पितृलोक असेही म्हणतात.

पुराणानुसार, पूर्वजांना प्रामुख्याने दोन श्रेणींमध्ये विभागण्यात आले आहे. दैवी पूर्वज आणि मानवी पूर्वज. दिव्य पितृ हे त्या समूहाचे नाव आहे, जो जीवांचे कर्म पाहून, मृत्यूनंतर त्यांना कोणते भाग्य द्यायचे हे ठरवतो. या वर्गाचा प्रमुख यमराज आहे. यमराजाचीही पितरांमध्ये गणना होते.
काव्यवदनाल, सोम, आर्यम आणि यम – या चार श्रेणी आहेत. आर्यमा हा पितरांचा प्रमुख मानला जातो तर यमराज हा न्यायाधीश मानला जातो. या चौघांशिवाय प्रत्येक विभागण्यात वेगळी सुनावणी असते.
अग्निश्व हे देवांचे प्रतिनिधी आहेत, सोमसद किंवा सोम्पा हे साध्यांचे प्रतिनिधी आहेत आणि बहिरपाद हे गंधर्व, राक्षस, किन्नर, सुपरण, सर्प आणि यक्षांचे प्रतिनिधी आहेत. या सर्वांनी निर्माण केलेला समाज हे पूर्वज आहेत. मृत्यूनंतरचा न्याय हाच आहे.

पितृपक्षाच्या काळात वडिलांकडून तीन पिढ्यांपर्यंत आणि आईच्या बाजूने तीन पिढ्यांपर्यंतच्या पितरांना नैवेद्य दिला जातो. यांना पूर्वज म्हणतात. पितृ तर्पण हे दैवी पूर्वज तर्पण, देव तर्पण, ऋषी तर्पण आणि दैवी मानवी तर्पण नंतरच केले जाते.

ॐ अर्यमा न त्रिप्य्ताम इदं तिलोदकं तस्मै स्वधा नमः।…ॐ मृत्योर्मा अमृतं गमय।।
​
अर्थात : पितरांमध्ये आर्यम श्रेष्ठ आहे. आर्यमा ही पूर्वजांची देवता आहे. आर्यमाला नमस्कार. वडील, आजोबा आणि पणजोबा. आई, माता आणि परमार्थ, तुला पुन्हा पुन्हा नमस्कार. तू आम्हाला मृत्यूपासून अमृताकडे नेलसं

पितरांचा दर्जा कितीही मोठा असला तरी ते पुत्र, मुली आणि नातवंडांनी केलेल्या श्राद्धाचा भाग स्वीकारतात. यामुळे पितर बलवान होतात आणि त्यांना मुक्ती मिळते. ही क्रिया कुटुंबासाठी फायदेशीर आहे. जे श्राद्ध करत नाहीत, त्यांचे पूर्वज त्यांच्या दारातून दुःखाने परत जातात. त्याच्या शापामुळे ते लोक वर्षभर दुःखी राहतात. पितरांना दु:खी करून कोण सुखी राहू शकतो, म्हणूनच पितृपक्षात पितरांची पूजा करणे फार महत्वाचे आहे. ब्रह्मा, गरुड, विष्णू, वायू, वराह, मत्स्य इत्यादी पुराणांमध्ये आणि महाभारत, मनुस्मृती इत्यादी शास्त्रांमध्ये श्राद्धाचा महिमा आणि पद्धती तपशीलवार वर्णन केल्या आहेत.