मतदान यंत्राची (ईव्हीएम) कार्यप्रणाली आणि सुरक्षा व्यवस्था – महासंवाद

विशेष लेख – विधानसभा निवडणूक – २०२४

मतदान प्रक्रिया पारदर्शकतेने, नियमानुसार  पार पाडण्यासाठी  निवडणूक आयोगामार्फत सर्व आवश्यक खबरदारी घेण्यात येते. यामध्ये  मतदानाची नोंद करणारे मतदान यंत्र, त्याची निगराणी आणि सुव्यवस्थितपणा  या बाबी विशेषत्वाने महत्वाच्या ठरतात. यादृष्टीने  ईव्हीएमच्या सुरक्षेबाबत प्राधान्याने आवश्यक ती  विशेष काळजी  निवडणूक यंत्रणेकडून घेतली जाते.  विधानसभा निवडणुकीत वापरण्यात येणार एकूण 1,37,118 व्हीव्हीपॅट

महाराष्ट्र  विधानसभा मतदारसंघांच्या निवडणुकीमध्ये ईव्हीएम व्हीव्हीपॅट EVM-VVPAT चा वापर करण्यात येणार आहे. त्यासाठी राज्यात 2,26,624 बॅलेट युनिट (Bus), 1,26,911 सीयु (CUs) आणि 1,37,118 व्हीव्हीपॅट (VVPAT) यंत्रणेचा वापर करण्यात येणार आहे. या सर्व यंत्रांची प्रथमस्तरीय तपासणी  (First Level Checking) पूर्ण करण्यात आली आहे. यासाठी सर्व राजकीय पक्षाच्या प्रतिनिधींना त्याबाबत अवगत करुन तपासणीसाठी उपस्थित राहण्यासंदर्भात कळवण्यात आले. निवडणूक मतदान यंत्रांच्या संदर्भात मतदारांमध्ये जागृती आणि विश्वासार्हता निर्माण व्हावी, या हेतूने मोठ्या प्रमाणात निवडणूक आयोगामार्फत जनजागृती कार्यक्रम दि. 10 सप्टेंबर 2024 ते दि.9 ऑक्टोबर 2024 या कालावधीत राबविण्यात आला. यामध्ये  सर्व जिल्ह्यांमध्ये गाव पातळीवर मोबाईल व्हॅनच्या माध्यमातून प्रत्यक्ष मतदान यंत्रांवर कसे मतदान करता येते तसेच ही प्रक्रिया कशी सुरक्षित आहे, याची जनतेला माहिती देण्यात आली. या जनजागृतीचा कार्यक्रम यशस्वी ठरला असून जनतेने या कार्यक्रमात मोठ्या प्रमाणात सक्रिय सहभाग घेतला.

ईव्हीएमची निर्मिती आणि रचना

भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (संरक्षण मंत्रालयातंर्गत सार्वजनिक उपक्रम) आणि इलेक्ट्रॉनिक्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लिमिटेड ( संरक्षण विभागांतर्गत सार्वजनिक उपक्रम ) यांनी  इलेक्ट्रॉनिक व्होटींग मशीन (ईव्हीएम) आणि व्हीव्हीपॅटची निर्मिती केली आहे.

इलेक्ट्रॉनिक व्होटींग मशीन (ईव्हीएम) मध्ये दोन युनिट्स असतात. एक कंट्रोल युनिट (सीयु)आणि दुसरे बॅलेट युनिट(बीयु). एक बॅलेट युनिट सोळा उमेदवारांसाठी वापरता येते. दृष्टीहीन मतदारांसाठी बॅलेट युनिट्सच्या उजव्या बाजूला मतदाराचे मत या बटणाशेजारी 1 ते 16 अंक ब्रेललिपीत कोरलेले असतात.

व्होटर व्हेरिफायबेल पेपर ऑडिट ट्रेल(व्हीव्हीपॅट) व्होटर व्हेरिफायेबल पेपर ऑडिट ट्रेल ही इलेक्ट्रॉनिक व्होटींग मशीनला संलग्न पण स्वतंत्र अशी प्रणाली आहे. यामुळे मतदारांना त्यांचे मत त्यांनी दिले त्यानुसारच नोंदले गेले आहे हे पडताळता येते.

ईव्हीएमची सरमिसळ ( Randomization ) प्रक्रिया

निवडणुकीत वापरल्या जाणा-या सर्व मतदान यंत्रांची म्हणजे ईव्हीएम यंत्राची सरमिसळ प्रक्रिया दोन वेळा करण्यात येते. भारत निवडणूक आयोगाद्वारे विकसित केलेल्या इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र व्यस्थापन प्रणालीचा (ईएमएस) वापर करुन, इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र व व्हीव्हीपीएटी यांचे सरमिसळ (यादृच्छिकीकरण) करण्यात येते. याची पहिली फेरी राष्ट्रीय व राज्य मान्यताप्राप्त राजकीय पक्षांच्या उपस्थितीत करण्यात येते. विधानसभा मतदारसंघनिहाय/ प्रभाग  क्षेत्र निहाय इेल्क्ट्रॉनिक  मतदान यंत्र व व्हीव्हीपीएटीचे वाटप करण्यासाठी ही प्रक्रिया केली जाते. विधानसभेच्या निवडणूकीसाठी या  सरमिसळ  प्रक्रियेची  पहिली फेरी राज्यातील सर्व जिल्ह्यात पूर्ण करण्यात आली आहे.

प्रथम यादृच्छिकीकरण झालेली इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी यांची यादी (विधानसभा मतदारसंघनिहाय/  विधानसभा प्रभाग क्षेत्रनिहाय) राष्ट्रीय व राज्य मान्यताप्राप्त राजकीय पक्षांना देण्यात येते.  निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवारांची यादी अंतिम झाल्यानंतर, यादृच्छिकीकरण झालेली इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी यांची यादी (विधानसभा मतदारसंघनिहाय/ विधानसभा प्रभागक्षेत्रनिहाय) निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवारांना  देखील देण्यात येते. इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी यांचे दुसरे यादृच्छिकीकरण, इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी सुरू करण्यापूर्वी, निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवारांच्या उपस्थितीत, मतदान केंद्रनिहाय वाटप करण्यासाठी आणि यंत्रे राखीव ठेवण्यासाठी करण्यात येते. दुसरे यादृच्छिकीकरण झालेली इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी यांची यादी, निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवारांना देण्यात येते.

इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी कार्यान्वित करणे (commissioning)

मतदानात वापरण्यासाठीची इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटी, निवडणूक लढवणाऱ्या उमेदवारांच्या उपस्थितीत जिल्हा कर्मचाऱ्यांद्वारे कार्यान्वित करण्यात येतात. कार्यान्वित करण्याच्या दिवशी इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्रे व व्हीव्हीपीएटीचा सुरक्षित कक्ष, ध्वनिचित्रमुद्रणाखाली (व्हिडिओग्राफी) उमेदवारांच्या/त्यांच्या प्रतिनिधींच्या उपस्थितीत उघडण्यात येतो. प्रत्येक व्हीव्हीपीए मध्ये चिन्हांकन भरण युनिटद्वारे (सिम्बॉल लोडींग युनिटद्वारे) (एसएलयु) चिन्हांचा अंतर्भाव करण्यात येईल. व्हीव्हीपीएटीमध्ये अंतर्भूत केलेली चिन्हे, उमेदवारांना/त्यांच्या प्रतिनिधींना मॉनिटर/टी. व्ही. पडद्यावर पहाता यावीत, यासाठी एकाचवेळी प्रदर्शित करण्यात येतील. प्रत्येक इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्र आणि व्हीव्हीपीएटी मतदानासाठी वापरताना त्यांची, नोटासह सर्व उमेदवारांना एकेक मत देऊन तपासणी केल्या जाते.  त्याबरोबरच, यादृच्छिकपणे निवडलेल्या पाच टक्के इव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटीचे एक हजार मतांचे उच्चस्तरीय अभिरुप मतदान केले जाते ते इलेक्ट्रॉनिक मतदान यंत्राचा इलेक्ट्रॉनिक निकाल व्हीव्हीपीएटीच्या चिठ्ठ्यांच्या संख्येशी  मिळता जुळता आहे ना हे पाहिले जाते.  उमेदवारांना त्यांच्या प्रतिनीधींनाही, पाच टक्के ईव्हीएम व व्हीव्हीपीएटी यंत्रे यादृच्छिकपणे निवडण्यास आणि अभिरूप मतदानात मतदान करण्यास परवानी देण्यात येते. ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटी मोहोरबंद करण्यासाठी वापरावयाच्या मोहोरांवर स्वाक्षरी करण्यास उमेदवार/त्यांच्या प्रतिनिधींना परवानगी देण्यात येते. ईव्हीएम-व्हीव्हीपीएटी कार्यान्वित केल्यानंतर, उमेदवार त्यांच्या प्रतिनिधींच्या उपस्थितीत दुहेरी कुलुप वापरून ईव्हीएम- व्हीव्हीपीएटी सुरक्षित कक्षात ठेवण्यात येते.

मतदान संचलन पथकांना ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटी यंत्रांचे वाटपाच्या दिवशी  सुरक्षित कक्ष उमेदवारांच्या/ त्यांच्या प्रतिनिधींच्या उपस्थितीत व्हीडीओ चित्रणांतर्गत उघडण्यात येतो. त्यांच्या उपस्थितीत यंत्र वितरीत करण्यात येतात.

मतदानाच्या  दिवशी ईव्हीएम कार्यान्वितता 

मतदानाच्या दिवशी, प्रत्यक्ष मतदान सुरू होण्याच्या वेळेपासून ९० मिनिटे अगोदर, निवडणूक लढविणाऱ्या उमेदवारांनी  नियुक्त केलेल्या मतदान प्रतिनिधींच्या उपस्थितीत प्रत्येक मतदान केंद्रात किमान ५० मतांचे अभिरूप मतदान (नोटासह, प्रत्येक उमेदवाराला किमान एक मत देऊन) घेण्यात येईल. अभिरूप मतदानाचा इलेक्ट्रिॉनिक निकाल  व्हीव्हीपीएटी  चिठ्यांच्या  संख्येशी  मिळता-जुळता आहे  हे पडताळून  बघण्यात  येईल.

नियंत्रण युनिटमधील अभिरूप मतदानाच्या सर्व माहितीसाठा नष्ट करण्यात येईल आणि अभिरूप मतदानातील व्हीव्हीपीएटी  चिठ्ठ्या काळ्या लिफाफ्यामध्ये ठेवण्यात येईल आणि तो गुलाबी कागदी मोहरेने मोहोरबंद करण्यात  येईल. मतदान केंद्राध्यक्ष तशा आशयाचे अभिरुप मतदान  प्रमाणपत्र  तयार करील.  प्रत्यक्ष मतदान सुरू होण्यापूर्वी, नियंत्रण युनिट हे हिरवी कागदी मोहोर, विशेष खूणचिठ्ठी आणि निर्देश खूणचिठ्ठी यांच्याद्वारे मोहोरबंद करण्यात येईल. व्हीव्हीपीएटी ड्रॉप बॉक्ससुद्धा (मतदान कक्ष) पत्ता खुणचिठ्ठीने  मोहोरबंद करण्यात येईल.  मतदान समाप्त झाल्यावर, मतदान केंद्राध्यक्ष मतदान समाप्त करण्यासाठी नियंत्रण युनिटचे” CLOSE ” बटन दाबेल. ईव्हीएम / व्हीव्हीपीएटी त्या त्या वहन पेट्यांमध्ये ठेवण्यात येतील, आणि ते निर्देश खूणचिठ्ठीने मोहोरबंद करण्यात येतील. ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीए‌टी मोहोरबंद करण्यासाठी वापरलेल्या मोहोरांवर (मतदानास प्रारंभ होण्यापूर्वी आणि मतदान समाप्तीच्या वेळी) स्वाक्षरी करण्याची मतदान प्रतिनिधींना परवानगी देण्यात येईल.

निवडणूक लढविण्याऱ्या उमेदवारांनी नियुक्त केलेल्या मतदान प्रतिनिधींना, मतदान प्रक्रियेवर देखरेख करण्यासाठी मतदान केंद्रामध्येच उपस्थित राहण्याची परवानगी दिलेली आहे. मतदारांचा तपशील, ईव्हीएम व्हीव्हीपीएटी आणि वापरलेल्या मोहोरा, ईव्हीएममध्ये नोंदवलेल्या मतांसह, इत्यादींचा तपशील असणाऱ्या नमुना ‘१७  सी’ ची प्रत मतदान प्रतिनिधींना दिल्या जाईल.

मतदान नोंदवलेली ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटीची मतदान केंद्रापासून ते संकलन केंद्रापर्यंतची वाहतूक

मतदान संपल्यानंतर, ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटी, सुरक्षा व्यवस्थेत मतदान केंद्रावरून संकलन केंद्रापर्यंत नेले जाते. हे घेऊन जाणाऱ्या वाहनांमागे उमेदवार/मतदान प्रतिनिधींना येण्याची परवानगी देण्यात येते.

मतदानानंतर ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटीची साठवणूक

मतदान केलेले ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटी उमेदवार/त्यांच्या प्रतिनिधींच्या उपस्थितीत सुरक्षा कक्षामध्ये ठेवले जाते. सुरक्षा कक्षाच्या कुलुपांवर उमेदवार/त्यांच्या प्रतिनिधींना देखील त्यांची मोहोर लावण्याची परवानगी दिली आहे. या ठिकाणी कडक सुरक्षा व्यवस्था तैनात केलेली असते. मतदान नोंदवलेली ईव्हीएम ठेवलेल्या सुरक्षाकक्षाच्या ठिकाणी  किमान एक सशस्त्र सुरक्षा तुकडी (केंद्रीय सशस्त्र पोलिस दल तैनात केलेला असतो. तसेच त्या ठिकाणी सीसीटीव्ही चित्रणाची तरतूद केलेली असते. मतदान केलेले ईव्हीएम साठविलेल्या सुरक्षाकक्षाच्या ठिकाणी  द्विस्तरीय सुरक्षाकडे उभारलेले असते. पहिल्या कड्यात केंद्रीय सशस्त्र पोलीस दल तैनात असतो आणि बाहेरच्या कड्यात राज्य सशस्त्र पोलीस तैनात असतात.  आतील कड्यात कोणालाही प्रवेश दिले जात नाही.  सुरक्षा कक्षात पहारा  करण्यासाठी  तेथे उमेदवारांचा/त्यांच्या प्रतिनिधींना राहण्याची परवानगी दिली आहे. सुरक्षा कक्षाचे  प्रवेशद्वार दिसत  नसल्यास, सीसीटीव्ही दर्शक पटल सुविधेची तरतूद केली आहे. मतदान न नोंदवलेली कार्यान्वित  केलेली आणि न वापरलेली  राखीव  ईव्हीएम आणि व्हीव्हीपीएटी, स्वतंत्रपणे सुरक्षेत ठेवली जातात.

मतमोजणीचा दिवस

मतदाराने नोंदविलेली यंत्रे ठेवलेले सुरक्षित कक्ष हे मतमोजणीच्या दिवशी उमेदवार/त्यांचे प्रतिनिधी, निवडणूक   अधिकारी, निवडणूक आयोग निरीक्षक यांच्या उपस्थितीत, व्हिडीओ चित्रणाखाली उघडले जाते. उमेदवार आणि त्यांनी नेमलेले मतमोजणी प्रतिनिधी यांच्या उपस्थितीत मतमोजणी केली जाते. अशा पद्धतीने मतदान यंत्रांची सुरक्षितता आणि कार्यप्रणाली यंत्रणेमार्फत कटाक्षाने पाळण्यात येते.

०००

• वंदना थोरात, विभागीय संपर्क अधिकारी